The Cluniac Death Ritual in the High Middle Ages
A Reconstructive Edition
by
Frederick S. Paxton
Latin Text
This is a work in progress. It is called a “reconstructive edition” because it creates a text that never existed as such in the Middle Ages. The monastic customs of Cluny, as recorded by Ulrich of Zell in the early 1080s for Abbot William of Hirsau, at the urging of Abbot Hugh of Cluny, which are the basis of the edition and translation (along with the roughly contemporary customs of Bernard, written at and for Cluny), describe the death ritual in detail, along with much else about life at Cluny, but they refer to prayers, responses, psalms, antiphons and other such spoken or sung elements only by incipit. In order to reconstruct not just what happened and when, but what was said and sung, I have reconstructed the full texts of all these elements from other sources, filling out the truncated references in the customs.
The driving force for this work has been my teaching over the last eight years at the School of Music-Thanatology at the Chalice of Repose Project in Missoula, Montana. Therese Schroeder-Sheker, the founder of the project and the dean of the school, saw in the death ritual at Cluny a historical precedent for the palliative care of the dying that has become the field of Music-Thanatology. To that end, she published my translation and commentary of Bernard’s and Ulrich’s chapters on death, dying and commemoration (A Medieval Latin Death Ritual: The Monastic Customaries of Bernard and Ulrich of Cluny, Studies in Music-Thanatology 1 [Missoula; St. Dunstan’s Press, 1993]), which had originally been submitted as a Master’s Thesis to the University of Washington in 1980 under the direction of Caroline Walker Bynum. But as I taught successive classes of students preparing to serve the needs of the dying with music, I found that earlier work increasingly limited. It outlined and interpreted the basic lines of the ritual action, but could not get at the deeper spirituality encoded in the spoken and sung words that made up the majority of what happened in the infirmary, at the vigil over the corpse, and at its burial. This reconstructive ritual attempts to make that possible. It is dedicated to Therese, to the faculty and staff of the Chalice Project and to all of the students who have studied at the School of Music-Thanatology.
Publishing this over the internet allows me to correct and update the text at any time, so I will be particularly grateful for feedback from readers. Scholars will want to access both the Latin and the English versions, since the notes were written with a facing-page English/Latin print format in mind.
Copyright by author.
August 2002
Liber 3, caput 28: De unctione cuiusque fratris[1]
Frater qui se infirmitate ingravescente senserit in proximo ab hoc saeculo migraturum, de omni conscientia sua domno abbati, vel priori confitetur, et rogat ut oleo infirmorum ungatur. Adducunt eum prius in capitulum duo fratres inter manus, si est adeo infirmus, et petit veniam, reumque se de multis negligentiis contra Deum, et contra illos confitetur. Imprecatur ei prior absolutionem, cunctis respondentibus, Amen, et ipse eis similiter. Reducitur, et collocatur in lecto tali submisso, ubi fratres possint undique circumstare. Post capitulum sacerdos hebdomadarius indutus alba et stola, procedit cum oleo infirmorum, cum aqua benedicta, cum cruce, et cum duobus cereis in candelabris, et conventus sequitur.[2]
Miserere mei Deus secundum magnam misericordiam tuam et secundum
multitudinem miserationum tuarum dele iniquitatem meam
amplius lava me ab iniquitate mea et a peccato meo munda me
quoniam iniquitatem meam ego cognosco et peccatum meum contra me est semper
tibi soli peccavi et malum coram te feci ut iustificeris in sermonibus tuis et vincas cum iudicaris
ecce enim in iniquitatibus conceptus sum et in peccatis concepit me mater mea
ecce enim veritatem dilexisti incerta et occulta sapientiae tuae manifestasti mihi
asparges me hysopo et mundabor lavabis me et super nivem dealbabor
auditui meo dabis gaudium et laetitiam exultabunt ossa humiliata
averte faciem tuam a peccatis meis et omnes iniquitates meas dele
cor mundum crea in me Deus et spiritum rectum innova in visceribus meis
ne proicias me a facie tua et spiritum sanctum tuum ne auferas a me
redde mihi laetitiam salutaris tui et spiritu principali confirma me
docebo iniquos vias tuas et impii ad te convertentur
libera me de sanguinibus Deus Deus salutis meae exultabit lingua mea iustitiam tuam
Domine labia mea aperies et os meum adnuntiabit laudem tuam
quoniam si voluisses sacrificium dedissem utique holocaustis non delectaberis
sacrificium Deo spiritus contribulatus cor contritum et humiliatum Deus non spernet
benigne fac Domine in voluntate tua Sion et aedificentur muri Hierusalem
tunc acceptabis sacrificium iustitiae oblationes et holocausta tunc inponent super altare tuum vitulos
L psalmo imposito, dicenda est primo haec collecta a sacerdote[3]
Omnipotens sempiterne Deus, qui per Beatum apostolum tuum dixisti, infirmatur quis in vobis? moneat presbyteros ecclesiae, et orent pro eo, ungentes eum oleo in nomine Domini, et oratio fidei salvabit infirmum, et allevabit eum Dominus; et si in peccatis sit, dimittentur ei,[4] te suppliciter exoramus, ut hic famulus tuus per ministerium nostrae unctionis, et donum tuae sanctae pietatis peccatorum suorum veniam consequi, et ad vitam aeternam pervenire mereatur.
Imponuntur VII psalmi cum istiis antiphonis[5] Interim sacerdos hoc modo facit unctionem, pollicem oleo illinit, et cum pollice signum crucis imprimit super utrumque oculum ita dicendo:
Per istam unctionem et suam piissimam misericordiam, indulgeat tibi Dominus quidquid peccasti per visum.
Ant. Sana me Domine, quoniam conturbata sunt ossa mea, et anima mea turbata est valde; sed tu, Domine, convertere et eripe animam meam.[6]
Ps. Domine, ne in furore tuo arguas me neque in ira tua corripias me
miserere mei Domine quoniam infirmus sum sana me Domine quoniam conturbata sunt ossa mea
et anima mea turbata est valde et tu Domine usquequo
convertere Domine eripe animam meam salvum me fac propter misericordiam tuam
quoniam non est in morte qui memor sit tui in inferno autem quis confitebitur tibi
laboravi in gemitu meo labavo per singulis noctes lectum meum in lacrimis
meis stratum meum rigabo
turbatus est a furore oculus meus inveteravi inter omnes inimicos meos
discedite a me omnes qui operamini iniquitatem quoniam exaudivit Dominus vocem fletus mei
exaudivit Dominus deprecationem meam Dominus orationem meam suscepit
erubescant et conturbentur vehementer omnes inimici mei convertantur et
erubescant valde velociter
Item super utramque aurem:
Per istam unctionem et suam piissimam misericordiam, indulgeat tibi Dominus quidquid peccasti per auditum.
Ant. Erat quidem regulus, cuius filius infirmabatur Capharnaum: hic cum audisset, quia Jesus adveniret in Galilaeam, rogabat eum ut sanaret filium eius.[7]
Ps. Beati quorum remissae sunt iniquitates et quorum tecta sunt peccata
beatus vir cui non inputabit Dominus peccatum nec est in spiritu eius dolus
quoniam tacui inveteraverunt ossa mea dum clamarem tota die
quoniam die et nocte gravata est super me manus tua conversus sum in aerumna mea: dum configitur mihi: spina
delictum meum cognitum tibi: feci et iniustitiam meam non abscondi dixi confitebor
adversus me iniustitiam meam Domino et tu remisisti impietatem peccati mei
pro hac orabit ad te omnis sanctus in tempore oportuno verumtamen in diluvio aquarum multarum ad eum non adproximabunt
tu es refugium meum a tribulatione quae circumdedit me exultatio mea erue me a circumdantibus me
intellectum tibi dabo et instruam te in via hac qua gradieris firmabo super te oculos meos
nolite fieri sicut equus et mulus quibus non est intellectus in camo et freno maxillas eorum constringe qui non adproximant ad te
multa flagella peccatoris sperantem autem in Domino misericordia circumdabit
laetamini in Domino et exultate iusti et gloriamini omnes recti corde
super utraque labia:
Per istam unctionem et suam piissimam misericordiam, indulgeat tibi Dominus quidquid peccasti per gustum.[8]
Ant. Domine puer meus jacet paralyticus in domo, et male torquetur. Amen dico tibi ego veniam, et curabo eum.[9]
Ps. Domine, ne in furore tuo arguas me neque in ira tua corripias me
quoniam sagittae tuae infixae et confirmasti super manum tuam
non est sanitas carni meae a facie irae tuae non est pax ossibus meis a facie peccatorum meorum
quoniam iniquitates meae supergressae sunt caput meum sicut onus grave gravatae sunt super me
putruerunt et corruptae sunt cicatrices meae a facie insipientiae meae
miser factus sum et curvatus sum usque ad finem tota die contristatus ingrediebar
quoniam lumbi mei impleti sunt inlusionibus et non est sanitas in carne mea
adflictus sum et humiliatus sum nimis rugiebam a gemitu cordis mei
Domine ante te omne desiderium meum et gemitus meus a te non est absconditus
cor meum conturbatum est dereliquit me virtus mea et lumen oculorum meorum et ipsum non est mecum
amici mei et proximi mei adversus me adpropinquaverunt et steterunt et qui iuxta me erant de longe steterunt
et vim faciebant qui quaerebant animam meam et qui inquirebant mala mihi locuti sunt vanitates et dolos tota die meditabantur
ego autem tamquam surdus non audiebam et sicut mutus non aperiens os suum
et factus sum sicut homo non audiens et non habens in ore suo redargutiones
quoniam in te Domine speravi tu exaudies Domine Deus meus
quia dixi nequando supergaudeant mihi inimici mei et dum commoventur pedes mei super me magna locuti sunt
quoniam ego in flagella paratus et dolor meus in conspectu meo semper
quoniam iniquitatem meam adnuntiabo et: cogitabo pro peccato meo
inimici autem mei vivent et firmati sunt super me et multiplicati sunt qui oderunt me inique
qui retribuunt mala pro bonis detrahebant mihi quoniam sequebar bonitatem
non derelinquas me Domine Deus meus ne discesseris a me
intende in adiutorium meum Domine salutis meae
super nasum: Per istam unctionem et suam piissimam misericordiam, indulgeat tibi Dominus quidquid peccasti per odoratum.
Ant. Cor contritum et humilitatum ne despicias, Deus; sed propter magnam misericordiam tuam miserere mei.[10]
Ps. Miserere[11]
super manus (sacerdotes extrinsecus):
Per istam unctionem et suam piissimam misericordiam, indulgeat tibi Dominus quidquid peccasti per tactum.
Ant. Domine, descende et sanes filium meum priusquam moriatur. Ait ei Jesus: Vade, filius tuus vivit; et credidit ipse et domus eius tota.[12]
Ps. Domine exaudi orationem meam et clamor meus ad te veniat
non avertas faciem tuam a me in quacumque die tribulor inclina ad me aurem tuam in quacumque die invocavero te velociter exaudi me
quia defecerunt sicut fumus dies mei et ossa mea sicut gremium aruerunt
percussum est ut faenum et aruit cor meum quia oblitus sum comedere panem meum
a voce gemitus mei adhesit os meum carni meae
similis factus sum pelicano solitudinis factus sum sicut nycticorax in domicilio
vigilavi et factus sum sicut passer solitarius in tecto
tota die exprobrabant mihi inimici mei et qui laudabant me adversus me iurabant
quia cinerem tamquam panem manducavi et poculum meum cum fletu miscebam
a facie irae et indignationis tuae quia elevans adlisisti me
dies mei sicut umbra declinaverunt et ego sicut faenum arui
tu autem Domine in aeternum permanes et memoriale tuum in generationem et generationem
tu exsurgens misereberis Sion quia tempus miserendi eius quia venit tempus
quoniam placuerunt servis tuis lapides eius et terrae eius miserebuntur
et timebunt gentes nomen Domini et omnes reges terrae gloriam tuam
quia aedificabit Dominus Sion et videbitur in gloria sua
respexit in orationem humilium et non sprevit precem eorum
scribantur haec in generationem alteram et populus qui creabitur laudabit Dominum
quia prospexit de excelso sancto suo Dominus de caelo in terram aspexit
ut audiret gemitum conpenditorum ut solvat filios interemptorum
ut adnuntiet in Sion nomen Domini et laudem suam in Hierusalem
in conveniendo populos in unum et reges ut serviant Domino
respondit ei in via virtutis suae paucitatem dierum meorum nuntia mihi
ne revoces me in dimidio dierum meorum in generationem et generationem anni tui
initio tu Domine terram fundasti et opera manuum tuarum sunt caeli
ipsi peribunt tu autem permanes et omnes sicut vestimentum veterescent et sicut opertorium mutabis eos et mutabuntur
tu autem idem ipse es et anni tui non deficient
filii servorum tuorum habitabunt et semen eorum in saeculum dirigentur
super pedes: Per istam unctionem et suam piissimam misericordiam, indulgeat tibi Dominus quidquid peccasti per incessum.
Ant. Domine, non sum dignus ut intres sub tectum meum, sed tantum dic verbo, et sanabitur puer meus.[13]
Ps. De profundis clamavi ad te Domine
Domine exaudi vocem meam fiant aures tuae intendentes in vocem deprecationis meae
si iniquitates observabis Domine Domine quis sustinebit
quia apud te propitiatio est propter legem tuam sustinui te Domine sustinuit anima mea in verbum eius
speravit anima mea in Domino
a custodia matutina usque ad noctem speret Israhel in Domino
quia apud Dominum misericordia et copiosa apud eum redemptio
et ipse redimet Israhel ex omnibus iniquitatibus eius
de subtus super inguinis:[14]
Per istam unctionem et suam piissimam misericordiam, indulgeat tibi Dominus quidquid peccasti per ardorem libidinis.[15]
Ant. Cum sol autem occidisset, omnes qui habebant infirmos variis langoribus ducebant illos ad Jesum, et curabantur.[16]
Ps. Domine exaudi orationem meam auribus percipe obsecrationem meam in veritate tua exaudi me in tua iustitia
et non intres in iudicio cum servo tuo quia non iustificabitur in conspectu tuo omnis vivens
quia persecutus est inimicus animam meam humiliavit in terra vitam meam conlocavit me in obscuris sicut mortuos saeculi
et anxiatus est super me spiritus meus in me turbatum est cor meum
memor fui dierum antiquorum meditatus sum in omnibus operibus tuis in factis manuum tuarum meditabar
expandi manus meas ad te anima mea sicut terra sine aqua tibi
velociter exaudi me Domine defecit spiritus meus non avertas faciem tuam a me et similis ero descendentibus in lacum
auditam mihi fac mane misericordiam tuam quia in te speravi notam fac mihi viam in qua ambulem quia ad te levavi animam meam
eripe me de inimicis meis Domine a te confugi
doce me facere voluntatem tuam quia Deus meus est tu spiritus tuus bonus deducet me in terra recta
propter nomen tuum Domine vivificabis me in aequitate tua educes de tribulatione animam meam
et in misericordia tua disperdes inimicos meos et perdes omnes qui tribulant animam meam quoniam ego servus tuus sum