TEMPUS IB _JEP 19020-2004
Europian Union Oriented Environmental Management Courses
EU orijentisani kursevi iz upravljanja životnom sredinom
Legislativa u oblasti životne sredine
Kako se EU legislativa može primeniti u Srbiji?
Environmental Legislation:
How can EU legislation be practically implemented in Serbia?
PRIPREMILI:
Prof. dr Zoltan Zavargo
Prof. dr Milorad Cakić
SADRŽAJ
Content
1 ZAŠTITA ZEMLJINE ATMOSFERE I OZONSKOG OMOTAČA 4
Earth's Atmosphere and Ozone Layer Protection
1.1 Globalno zagrevanje 4
Global warming
1.2 Smanjivanje ozonskog omotača 7
Ozone depletion
2 EU I MEĐUNARODNI PROPISI 13
EU and International Legislations
2.1 Vazduh 13
Air
2.2 Voda 16
2.3 Upravljanje otpadom i hemikalijama 20
Wastes and Chemicals Management
2.4 Upravljanje rizikom 24
Risk managament
2.5 Pristup informacijama 26
Access to information
3 STANJE ŽIVOTNE SREDINE U SRBIJI
STATE OF ENVIRONMENT IN SERBIA 28
3.1 Uticaj na stanje životne sredine 28
3.2 Stanje životne sredine 30
State of the Environment
4 UPRAVNA STRUKTURA 35
5 PRAVNI OKVIR U OBLASTI ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE 38
LEGAL FRAMEWORK IN THE FIELD OF ENVIRONMENTAL PROTECTION
5.1 Institucionalni kapaciteti 38
Institutional capacity
5.1.1 Nacionalni nivo 38
National level
5.1.2 Autonomna pokrajina i lokalni nivo 41
Autonomuos Province and local level
5.1.3 Ostale institucije u oblasti zaštite životne sredine 42
Other Instituions in the field of environmental protection
5.2 Programske politike, strategije i planovi 42
Policies, Strategies and Planes
5.3 Legislativa 45
Legislations
6 IMPLEMENTACIJA MEĐUNARODNIH SPORAZUMA I OBAVEZA 57
International Agreements and Obligations Implementation
6.1 Okvir za međunarodnu saradnju 57
u oblasti zaštite životne sredine
Framework for International Cooperation
in the Field of Enviromental Protection
6.2 Međunarodna saradnja u oblasti zaštite životne sredine 59
Cooperation in the Field of Enviromental Protection
6.3 INFORMISANJE i UČEŠĆE JAVNOSTI 69
Informing and Public participation
6.4 Monitoring i prikupljanje podataka 69
Monitoring and Data Collection
7 EKONOMSKI INSTRUMENTI ZA ZAŠTITU ŽIVOTNE SREDINE 82
Economic Tools for Environmental Protection
8 TROŠKOVI I FINANSIRANJE ZAŠTITE ŽIVOTNE SREDINE 90
Expenses of Environmental Protectioon
1 ZAŠTITA ZEMLJINE ATMOSFERE I OZONSKOG OMOTAČA
Earth's Atmosphere and Ozone Layer Protection
Brz i dinamičan razvoj koji je ostvaren od sredine prošlog veka bez sagledavanja i eliminisanja uticaja na životnu sredinu suoćio je ćovećanstvo sa novim izazovima. Naime, prema danas od većine javnosti, uključujući i naučnu, prihvaćenom mišljenju koncentracija pulutanata u atmosferi i svim vodama je uzrok mnogih promena na globalnom nivou koje mogu imati nesagledive posledice u budućnosti. Zbog toga je bilo potrebno da se paralerno sa razumevanjem uzroka i posledica u raznim oblastima pristupi i izradi zakonodavstva i nove prakse kako bi se trendovi dalje dekstrukcije životne sredine zaustavili i smanjili, a time i posledice uzrokovane njima. U ovom delu su obrađene neke od globalnih promena uzrokovane promenama u atmosferi, vodi i zemljištu
1.1 Globalno zagrevanje
Global warming
Ovaj termin je često prisutan u javnosti sa značenjem stalnog povečanja prosečne temperature. Po definiciji pod globalnim zagrevanjem podrazumeva se povećanje prosečne temperature zemljine atmosfere i okeana u poslednjim dekadama kao i projektovani trend njihovog daljeg zagrevanja. Termin "globalno zagrevanje" (global warming) je poseban slučaj šireg termina klimatske promene (climate change), koja može da podrazumeva I globalno hlađenje. Termin klimatske promene vrlo često se koristi samo za promene nastale kao posledice ljudske delatnosti, a termin klimatske varijacije (climate variability) za druge promene. Ponekad se koristi i termin "antropgeno globalno zagrevanje" kada želi da se naglasi na promene izazvane ljudskim aktivnostima.
Klimatske promene na Zemlji su posledice;
spoljneg uticaja kao što su varijacije u njenoj orbiti oko sunca,
vulkanske erupcije,
i koncentracije gasova staklene bašte u atmosferi.
Pravi razlozi za skorašnje zagrevanje su predmeti istraživanja ali većina naučnika kao najvažniji uticaj daje gasovima staklene bašte kao posledice ljudskih aktivnosti. Postoje i druge hipoteze. Jedna takva hipoteza predpostavlja da je glavni izvor zagrevanja posledica varijacija u aktivnosti sunca. (primer otapanje ledene kore na Marsu). Drugi smatraju da je zagrevanja posledica ciklične izmene hladnih i toplih perioda u Zemljinoj istoriji.
Prema mišljenju Međunarodnog društvo za klimatske promene, IPCC (Intergovernmental Panel on Climate ) većina registrovanih povećanja prosečne temperature od sredine 20 veka najverovatnije su posledica povećane koncetracije gasova staklene bašte, antropgenog porekla. Ovo je danas najzastupljenija teorija. Pod pritiskom pokreta za zaštitu okoline mnoge su vlade prihvatile tu teoriju i potpisale Protokol iz Kjota, čiji je cilj smanjivanje emisije tih gasova u prvom redu ugljen dioksida.
Tokom poslednjih 100 godina, globalna prosečna temperatura zemljine atmosfere porasla je za 0.74 ± 0.18°C (do 2005.), odnosno 0.6 ± 0.2°C za period do 2000. godine. Ovo, očigledno pokazuje trend rasta globalne prosečne temperature.
Prema projekciji IPCC prosečna globalna temperatura zemljine atmosfere će najverovatnije rasti za daljih 1.1 do 6.4°C tokom 21. veka Opseg predviđenog rasta potiče od različitih scenarija budućih emisija gasova staklene bašte kao i od primenjenih modela sa različitim klimatskim osetljivostima. Mada većina studija ograničava na period do 2100., zagrevanje i porast nivoa mora će verovatno nastaviti da raste i posle toga čak i ako se nivo gasova staklene bašte stabiliziju. Pomeranje i uspostavljanje ravnoteže rezultat je velikog toplotnog kapaciteta okeana.
Porast globalne temperature imaće za posledicu rast nivoa mora kao i porast intenziteta i učestalosti ekstremnih vremenskih nepogoda.
Efekat staklene bašte
Greenhouse effect
Sunce emituje svetlost (elektromagnetno zračenje različitih talasnih dužina) od koje se deo apsorbuje (ultravioletno I vidljivo) a sa površine zemlje se reflektuje (emituje) infracrveno. Ovi procesi omogućavaju da se zemljina atmosfera greje ali I površina zemlje, doprinoseći prosečnoj temperaturi od oko 33 0C što omogućava život na zemlji. Ovaj efekat je sličan onom kao u stakleniku, pa se naziva efekat staklene bašte. U staklenicima Sunčevi zraci vidljivog i ultraljubičastog dela spektra prodiru kroz staklo i greju tlo ispod stakla. Tlo potom emituje infracrveno zračenje koje ne može proći kroz staklo, zadržava se unutra i tlo ostaje zagrejano. Usled toga je u staklenicima mnogo toplije nego izvan njih. Na isti način se ponaša i planeta Zemlja ukoliko postoji neka materija koja će se ponašati kao stakleni krov (atmosfera ) Zračenje koje emituje sunce stiže do površine zemlje gde se deo apsorbuje a deo emituje nazad u svemir, i priroda je u ravnoteži. Međutim ukoliko u atmosferi postoje gasovi koji upijaju ovakvo zračenje, doći će do povećanja temperature atmosfere. Gasovi koji zadržavaju zračenje poznati su pod nazivom "gasovi staklene bašte", a njihova povećana koncentracija je pre svega rezultat porasta ljudske aktivnosti koja vodi ka povećanju koncetraciji neke od gasova staklene bašte.
Gasovi sa efektom staklene bašte
Greenhouse gases
Gasovi staklene bašte su:
· Vodena para (H2O);
· Ugljen dioksid (CO2);
· Metan (CH4);
· CFC ·(hlorfluorougljovodonici), HCF (fluorisani ugljovodonici)· PHC (takođe i F gasovi, fluorisani ugljovodonici);
· Azot(I) - suboksid (N2O) i
· Sumporheksafluorid (SF6).
Koncentracija ovih gasova u atmosferi (osim vodene pare) raste kao posledica ljudske aktivnosti.
Glavni gas staklene bašte je vodena para. Ona doprinosi oko 36–70% od ukupnog efekta staklene bašte (ne uključujući oblake); zatim ugljen-dioksid, sa udelom 9 -26%; metan sa 4 - 9% i ozon sa 3’7%. Drugi gasovi koji se javljaju u prirodi doprinosi veoma malo ovom efektu. Koncentracija azot oksida (N2O), povećava se kao posledica ljudske aktivnosti kao što je poljoprivreda. U odnosu na na pre-industrijski nivo od 1750, koncentracija CO2 i CH4 se povećala za 31% i 149% respektivno. Molekul metana je mnogo efektniji gas staklene bašte nego ugljen-dioksid, njegova koncentracija je, međutim, u atmosferi mnogo manja pa je njegov udeo u ukupnom efektu staklene bašte znatno manji od efekta ugljen-dioksida.
Trenutntna koncentracija CO2 je oko 383 zapreminskih ppm (deo na milion). Udeo rasta njegove koncentracije zavisiće od ekonomskih, socioloških, tehnoloških i pririrodnih razvoja ali može biti limitiran i raspoloživosti fosilnih goriva. Specijalni izveštaj o Scenarijima Emisija IPCCa daje široki opseg buduće koncentracije CO2, koja varira od 541 do 970 ppm-a do 2100. Rezerve fosilnih goriva su dovoljne da se dostigne ovaj nivo i nastavi sa emisijom i posle 2100, ako se nastavi ekstenzivno korišćenje uglja.
Klimatska senzitivnost
Climate sensitivity
Klimatska senzitivnost, predstavlja porast temperature koji se očekuje od dupliranja koncentracije CO2 od predindustrijskih 280 ppmv do 560 ppmv koliko se očekuje otprilike 2100 godine, ili nešto malo pre. Sadašnja koncentracija je oko 380 ppmv. Prema projekciji IPPC klimatska senzitivnost iznosi 30C. Ovo modelsko predviđanja IPCC temelji se na pretpostavci vrlo snažne povratne sprege vodene pare, a ne na izolovanom efektu povećanja koncentracije CO2.
Povratna sprega
Feedback
Jedna od najvećih povratnih sprega povezana je sa isparavanjem vode. Zagrevanje inicirano na početku ima za posledicu još više isparavanja vode u atmosferu. S obzirom da se vodena para, sama po sebi ponaša kao gas staklene bašte, ovo će izazvati još veće zagrevanje, ovo još više isparavanja, sve do uspostavljanja nove dinamičke ravnotežne koncentracije vodene pare, koja ima mnogo veći efekat staklene bašte nego CO2. Ovaj povratni efekat može se vratiti nazad sporo jer CO2 ima dugi prosečni životni vek u atmosferi.
Povratni efekat koji potiče od oblaka je trenutno u fazi ispitivanja. Gledajući odole, oblaci emituju infracrveno zračenje nazad na površinu, pokazujući tako efekat zagrevanja. Gledajući odgore, oblaci reflektuju sunčevu svetlost i emituju infracrveno zračenje u vasionu, pokazujući tako efekat hlađenja. Dali će neto efekat biti zagrevanje ili hlađenje zavisi od više pojedinosti kao što su tip I visina oblaka.
Druga važna povratna sprega je tkz. Led-albedo povratna sprega. Pri povišenju globalne temperature, led u blizini polova se topi povećanom brzinom. Kao posledica, mesto leda zauzima zemlja ili voda. I voda i zemlja manje reflektuju zračenje od leda te tako više apsorbuju solarno zračenje. Ovo ima za posledicu veće zagrevanje, koje ima za posledicu topljenje više leda čime se ciklus nastavlja.
Globalna temperature kako na zemlji tako i na moru se povećala za 0.75°C u odnosu na period od 1860-1900. Veruje se da je temperatura bila relativno stabilna tokom jedne ili dve hiljade godina pre 1850.
Temperatura mora raste mnogo sporije nego temperatura zemlje zbog većeg toplotnog kapaciteta kao i mogućnosti gubitka toplotne energije isparavanjem. S obzirom da Severna hemisfera ima više kopna nego južna hemisfera greje se brže. Bez obzira što se više gasova emituje na severnoj hemisferi nego na južnoj, ovo ne dovodi do asimetrije zagrevanja jer su glavni gasovi dobro izmešani između hemisfera.
Antropogena emisija drugih polutanata, kao što su sulfatni aerosoli, mogu dovesti do efekta hlađenja refleksijom upadnog zračenja.
1.2 Smanjivanje ozonskog omotača
Ozone depletion
Deo zemljine atmosfere koji se nalazi na visini od 12 do 50 km (V. Sl. 1), a pripada sloju poznatom kao stratosfera je poznat kao ozonski sloj ili omotač.On je izuzetno važan za život na zemlji imajući u vidu apsorpciju dela UV zračenja koje može uticati na zdravlje ljudi. Promene u ozonskom sloju t.j. ozonske rupe su prvi put otkrivene 1970 god iznad južne hemisfere Ozonske rupe su geografski ograničene pojave smanjivanja ozonskog sloja u atmosferi. Smanjivanje ozonskog omotača predstavlja sporo stalno smanjivanje ozonskog omotača od oko 4% po dekadi u odnosu na ukupnu količinu ozona u Zemljinoj stratosferi od 1980. Ono takođe predstavlja mnogo veće, ali sezonsko, smanjivanje ozona u stratosferi u vidu stvaranje ozonske rupe u iznad polarnih oblasti. Pored, dobro poznatig smanjivanja ozonskog sloja u stratosferi, postoji takođe smanjivanje ozonskog sloja u troposferi, koji se javlja tokom proleća u polarnim regionima.
Sl.1 Slojevi atmosfere oko Zemlje
Uzroci pojave ozonskih rupa su sporni Prema mišljenju jednog dela naučne javnosti u pitanju su prirodni procesi, dok drugi deo javnosti smatra da je uzrok povečani sadržaj gasova staklene bašte–halona koji su posledica ljudskih aktivnosti.
U skladu sa mišljenjem da čovek izaziva nastanak ozonskih rupa, navodi se da one nastaju i zbog čovekova uticaja na okolinu i korištenja gasova staklene bašte u industriji (ti gasovi doprinose uništavanju zemljinog ozonskog omotača i zbog toga na površinu pristiže veća koncentracija pogubnih ultraljubičastih zraka sa Sunca). Iako su gotovo sve države, članice Ujedinjenih nacija tokom 1990-tih smanjile ili potpuno obustavile upotrebu gasova staklene bašte. Zbog efekta kašnjenja delovanja, fenomen pojave ozonkih rupa biće prisutan još najmanje nekoliko desetina godina. Pretpostavlja se da će čovekov uticaj na ozonske rupe ispuštanjem gasova staklene bašte nestati oko 2050. godine.
Mehanizmi reakcija smanjivanja ozonskog sloja i stvaranja ozonske rupe nisu identični. U oba slučaja, međutim, najvažniji proces je katalitička destrukcija ozona pomoću hlora i broma. Glavni izvor ovih halogenih atoma u stratosferi su tzv. freoni, jedinjenja hlorofluorougljovodonici (CFC) i bromofluorugljovodonici, tzv. Haloni (ova jedinjenja se koriste pre svega u tehnologijama hlađenja ili kao gasovi za aerosole (sprej boce) u farmaceutsko-kozmetičkoj\ industriji). Halogeni elementi, Hlor i brom se iz ovih jedinjenja, dobijaju u procesu fotodisocijacije. Oba mehanizma se pojačavaju povećanjem emisije CFC-a i halona.
CFC i ostale supstance, sa istim efektom, često se nazivaju supstance uzročnici smanjivanja ozonskog sloja (ozone-depleting substances, ODS). Ozonski sloj zadržava večinu ultraljubačastog dela spektra zračenja (270–315 nm). Ovo je imalo za posledicu primenu Montrealskog protokola kojim se zabranjuje proizvodnja CFCa, halona i sličnih supstanci koje su uzročnici smanjivanja ozonskog sloja. Veruje se da mnoge biološke posledice, kao što su povećani broj obolelih od raka kože, oštećenja biljaka, i smanjivanju populaciji planktona u okeanima su direktna posledica povećanom izlaganju ultraljubačstog zračenja, koje je posledice smanjivanje ozonskog sloja.
Ozonski ciklus
Ozone cycle
Tri alotropska oblika kiseonika su: atom kiseonika (O), molekul kiseonika - kiseonik gas (O2) i gas ozon (O3). Ozon nastaje u stratosferi fotodisocijacijom molekula kiseonika, nakon apsorpcije ultravioletnog zračenja talasnih dužina manjih od 240 nm. Na ovaj način dobijaju se dva atoma kiseonika. Nakon toga atom kiseonika se jedini sa O2 pri čemu nastaje ozon, O3, Apsorpcijom ultraljubičastog zračenja između 310 i 200 nm, ozon se raspada na molekul i atom kiseonika, O2 i O, respektivno. Nakon toga atom kiseonika jedini se sa molekulom kiseonika, gradeći ponovo ozon. Proces je kontinualan i završava se kada se atom kiseonika rekombinuje sa molekulom ozona gradeći dva molekula O2. Neto količina ozona u stratosferi je određena ravnotežom između fotohemijske proizvodnje i rekombinacije.
Ozon se može razgraditi pomoću brojnih katalizatora tipa slobodnih radikala. Najznačajniji su hidroksilni radikali (•OH), nitritoksidni radikali (NO•) i atomi hlora (Cl•) i broma (Br•). Ovi radikali imaju prirodno i antropogeno poreklo. Većina OH• i NO• u stratosferi su prirodnog porekla, dok dramatično povećanja atomi hlora i broma je posledica ljudske aktivnosti. Ovi elementi se mogu naći u stabilnim organskim jedinjenjima., kao što su hlorofluorougljovodonici, CFC, koji stižu do stratosfere nakon prolaska kroz stroposferu, gde se, zahvaljujući maloj reaktivnosti ne raspadaju. U stratosferi, pod dejstvom ultraljubičastog zračenja, se oslobađaju atomi Cl i Br.